osmanlı’da kahvehaneler — I; kahvehane, oluşumu ve yayılış süreci
Kahvehane, kahve (arapça) ve hane (farsça) kelimelerinden meydana gelmektedir.
“Dinlenmek, vakit geçirmek vb. için açılan ve kahve, çay gibi alkolsüz içkilerin satıldığı yer” olarak tanımlanan kahvehanelerin öncelikle ticari bir kurum olarak görülmesinin nedeni ise, bu mekanlarda kahve içeceğinin satışıdır. Kahvehanelerin açılmasıya kahve gündelik dini faaliyetlerin dışına çıkıp, farklı bir mekanda tüketilmeye başlanmıştır.
Kahve içme alışkanlığının gittikçe yaygınlaşmasının en önemli sonucu kentlerden başlayarak, kasabalardan köylere dek uzanan toplumsal yaşama doğrudan sinmesiydi, çünkü bu malın içecek olarak hazırlanması ve satılması çerçevesinde o güne dek bilinmeyen bir toplumsal mekan, kahvehane doğdu. Ama bundan çok daha önemlisi, kahve içmenin toplu eğleşme aracı haline gelmesiydi. Kahve içme alışkanlığı evlere oranla daha çok bu amaçla kurulan kamusal mekanlarda, kahvehanelerde kök salacağı ortamı bulmuş oldu.
Kahvehaneler ilk ortaya çıktıklarında “kahvenin tüketim mekanı” gibi bir anlayış oluşturmuşlar, daha sonra buralar; sohbet, eğlenme, dinlenme, bilgilenme, gazete okuma, gündemi takip etme, siyasi tartışmalar yapma, kültürel etkinlikler meydana getirme gibi fonksiyonları da üstlenerek günümüze ulaşmışlardır.
Kahvehaneler her ne kadar, kahve içilen mekan gibi bir fonksiyon görüyorlarsa da, esas olarak sohbet mekanlarıdır ve çoğu zaman da “eğlence merkezi” gibi algılanmışlardır. 1551 tarihli bir vesikada, “kahve-hane mahal-i eğlence” ifadesi kullanılmaktadır.
Kahvehaneler, hem karşılıklı görüşme mahalleri, hem de birer eğlenme yeriydi. Ateşli münakaşalar, edebi sohbetler yapılır, meddah hikayeleri dinlenir, karagöz oyunları seyredilir, dama, satranç, tavla oynanırdı. Semai kahvehanelerinde, dinleyici kitlesi önünde aşıklar zarif nüktelerle atışarak, hediyesi günlerce öncesinden ilan edilmiş muammaları çözerlerdi.
Kahvehaneler, Osmanlı devri Türk kültürünün oluşmasında tesirli olan medrese, saray, tekke ve asker ocağı gibi kurumlar arasında, din dışı ve resmi olmayan bir anlayışla, toplum tarafından kendiliğinden teşekkül ettirilmiş olduğundan, ayrı bir önem taşımaktadır.
Kahvehanelerin Oluşumu ve Yayılış Süreci
Kahvehanelerin ortaya çıkış tarihi olarak 1511 yılı verilmektedir. İlk kahvehanenin, Mekke’de bir caminin yanında açıldığı ifade edilmektedir. Buna göre, camilerin, kahvehanelerin dağılımında başlangıç çerçevelerini oluşturdukları ifade edilebilir. Bu kahvehanelere ilk gelenler; cami müdavimleri, satıcılar, gezginler ve hacılar olmuştur.
Bir yönüyle, ilk zamanlarda cami müdavimi kavramıyla, kahve müdavimi kavramı özdeşleşmiştir. Daha sonraları, dinsel mekanlarla ilgisi olmayanların da kahvehanelere devam etmesiyle, bu özellik ortadan kalkmıştır.
Kısa süre sonra, Arabistan’ın farklı şehirlerinde, Halep, Kahire ve Şam’da açılmaya başlamıştır. Aynı yüzyılın ortalarında İstanbul’da da kahvehaneler ortaya çıkmıştır. Yaklaşık bir asır sonra kahvehanelerin Osmanlı dünyasından Avrupa’nın Viyana, Paris, Londra gibi büyük şehirlerine taşındığı bilinmektedir. XIV. yüzyıldan beri sağlık ve esenlik içinde tüketilen kahvenin bir içecek şeklinde daha geniş bir tabanda rağbet görmesi ve kahvehanelerin yaygınlaşması İstanbul merkezli olarak gerçekleşmiştir.
İslam dünyasında ortaya çıkması ve buradan dünyaya yayılması gibi nedenlerden dolayı, kahvehaneler, “Müslüman kurumları” olarak adlandırılmaktadır. Bu kurumların, seküler bir şekilde ortaya çıkmadığı, tersine, ortaya çıkışında dinin çok büyük etkisinin olduğu dile getirilmektedir.
Kahve satılan/tüketilen bir yer olarak kurulan kahvehane, kısa zaman içerisinde bir tüketim mekanından ziyade günlük hayatın muhasebesinin yapıldığı ve insanların ibadet ve iş gibi herhangi bir amaç taşımadan bir araya gelebildiği mekanlar haline gelmiştir.
osmanlı’da kahvehaneler serisi;
· osmanlı’da kahvehaneler — I; kahvehane, oluşumu ve yayılış süreci
· osmanlı’da kahvehaneler — II; osmanlı toplumunda kahvehaneler
· osmanlı’da kahvehaneler — III; kahve ve kahvehanelere yönelik yaptırımlar
· osmanlı’da kahvehaneler — IV; kahve ve kahvehanelere yönelik fetvalar
· osmanlı’da kahvehaneler — V; seyyahların kahvehane merakı
· osmanlı’da kahvehaneler — VI; kahvehanelere kimler giderdi?
