II. Abdülhamid’in Saat Kuleleri
Zamanı gösteren alet olarak tanımlanan saat Doğu’da geliştirilmesine rağmen, saat kulesi yapma geleneği Batı’da ortaya çıkmıştır. Avrupa’da 13. yüzyıldan itibaren görülen bu yapıların ilk örnekleri İngiltere Westminister ve İtalya Padua’daki saat kuleleridir. İtalya’da De Dondi’nin 1348–1362 yılları arasında ve Fransa’da Henri de Vick’in Fransa Kralı V. Charles için 1360’da inşa etmiş oldukları yapılar da astronomik sanatsal saatlerin ilk örnekleridir.
Şehirleri ve kasabaları süsleyen birer anıt ve sembol olan saat kuleleri, Osmanlı topraklarında ise ancak 16. yüzyılın sonlarında ortaya çıkmıştır. Kienitz’in bu fikrini, 16. yüzyılda yapılan Banaluka Ferhad Paşa Camii Saat Kulesi ve Üsküp Saat Kulesi destekler. Ayrıca 1660’lı yıllarda Uyvar Kalesi ve Filipe’ye gitmiş olan Evliya Çelebi’de Seyahatname eserinde bu şehirlerdeki saat kulelerinden söz eder.
Tanzimat Fermanı ile hızlanan modernleşme hareketleriyle beraber kent merkezlerine eklenen bu yapı zamanı bildirmesi haricinde devletin varlığını da duyuran ideolojik bir anlam taşımakta, modernleşmenin ve reformların bir simgesi olarak kullanılmaktadır.
Saat kulelerinden bazıları var olan kamu yapılarına eklenti olarak inşa edilirken, genellikle hükümet konağı, belediye binası gibi kamu yapılarının yakınlarına, tepe veya meydan gibi şehrin odak noktalarına yerleştirilmişlerdir.
Osmanlı İmparatorluğu’nda 16. yüzyıldan itibaren saat kulesine rastlanmasına rağmen imparatorluk sınırları içinde yayıldığı dönem II. Abdülhamid dönemidir. Bu dönemin mimarisine bakıldığında, kamu yapılarının cephelerinin birçoğunda saat bulunmaktadır. Saat kullanımının yaygın olarak kullanılması, ilk olarak Rumeli Anadolu tren yolu üzerindeki tren istasyonlarında görülmektedir. Tren istasyonlarının ardından okul, hastane ve idari yapıların cephelerinde de saate rastlanmaya başlamıştır.
Rumeli şehirlerinde evvelden beri varlığı bilinen saat kuleleri, 19. yüzyıldan itibaren Batı üslubunda yapılar halinde İstanbul’u süslemiş ve batıdan doğuya doğru da giderek artmıştır. Saat kulelerinin Anadolu içlerine kadar yayılmasının en önemli sebebi ise II. Abdülhamid’in tahta çıkışının yirmi beşinci yılında valilere saat kulesi yapımı ile ilgili gönderdiği fermandır.
Osmanlılar’da ancak II. Abdülhamid döneminde gündeme gelen saat kulelerinin yapımındaki bu gecikmenin sebebi zaman kavramının namaz vakitlerine sıkı sıkıya bağlı olmasıdır. Batı’nın saat sistemine pek uymayan bu zaman kavramı başlangıçta mekanik saatlerde de bağdaştırılamamıştı. Öte yandan saat kulelerinin yapımıyla imparatorluktaki yenileşme, düşünce ve uygulamaları arasında da bir paralellik bulunmaktadır.
II. Abdülhamid’in 1876’dan 1900 yılına kadar olan süre içerisinde yapmış olduğu hayır işlerini inceleyen Nadir Özbek, bu süre içerisinde yapılmış olan saat kulelerinin oranı hakkında bilgi vermektedir. Esas olarak 1318 tarihli Bağdat Salnamesi’nde yayınlanmış olan ve “Cülus-i Hümayun-ı Mes’adet-Makrun Hazret-i Hilafet-Penahiden Şimdiye Kadar Emlak-ı Seniyye ve Hazine-i Hassa-i Şahane Vardidatından Hayrat ve Meberrata ve sair Tesisat-ı Hayriyye ve Askeriyeye İnayet ve İhsan Buyrulan Mebaliğin Müfredatını Mübeyyin Defterdir” başlığını taşıyan listeye dayanarak hazırlanmış olan “II. Abdülhamid’in Hayratının Türlere Göre Dağılımı” grafiğinde saat kuleleri %2,88’lik bir kısmı oluşturmaktadır. Söz konusu liste Abdülhamid’in tahta çıktığı tarih olan 1876’da Salname’nin yayın tarihi olan 1900 yılına kadar olan süre zarfında yaptığı hayır işlerini kapsamaktadır.
II. Abdülhamid’in Egemenlik Simgesi: Saat Kuleleri
Sultan II. Abdülhamid Yıldız Sarayı’nın kalın duvarları ardına kapandığında efsanevi bir havaya bürünmüştü. Ancak, halkıyla arasına bu mesafe koyma süreci, onun devlet gücüne ilişkin kavrayışının özüyle tam bir çelişki oluşturuyordu. Abdülhamid rejimi bir yandan Osmanlı toplumunun gündelik yaşamına sürekli daha fazla nüfuz etmeye çalışıyor, öte yandan da sultanın güvenlik saplantısı, onun sarayın duvarları dışında çok ender olarak görünmesine yol açıyordu. Bu, onun “pasif bir halife” olduğuna dair yoğun eleştirilere uğramasına sebebiyet vermekteydi.
II. Mahmud’dan beri Osmanlı padişahları “Çağdaş Monarşi” yaratma çabalarının bir parçası olarak sık sık muhtelif çağdaşlaşma projelerini destekler mahiyette kamu önüne çıkmışlardı. Bunun en belirgin örneği 1867 Paris Dünya Sergisi’ni ziyaret eden Sultan Abdülaziz’dir. Sultan II. Abdülhamid’in Yıldız Sarayı’nın ardına kapanmaso onu bir bakıma klasik devir sultanlarının tavrına yaklaştırmaktadır. Fatih devrinden itibaren padişahlar “görünmeden varlıklarını hissettirme”, adeta etraflarında bir iktidar titreşimi yaratarak iktidarlarını vurgulama yoluna gitmişlerdi. II. Abdülhamid de çağdaşlaşma projesinden ve dünya hükümdarları arasında meşru yerini koruma saplantısından hiçbir şekilde vazgeçmemiştir. Bu nedenle padişahın resmi bir biçimde efsaneleşmesi için simgeler aracılığıyla tebaasına ulaşmaştırma ve, egemenliğini görünmeden pekiştirmek için saat kulelerini kullanmıştır.
Saat kuleleri hem batılılaşma manasına hem de hakimiyetin temsil edilmesi anlamında imparatorluk armaları ve farklı saltanat sembolleri ile bezenerek inşa ettirilmiştir. Bu kule tipi yapılar ayrıca hakimiyetin ve otoritenin önemli sembollerinden birisi olmuştur. Bu yapılar vasıtasıyla devlet, taşrada hem otoritesini hissettirmiş hem de modern devletlerin doğası gereği yapması gereken halka hizmet vazifesini de görmüş olmaktaydı. Ayrıca, saat kuleleri üzerine çakılmış olan yazıtlar, II. Abdülhamid’in halkının refahını ve iyi yaşamasını her zaman düşündüğünün bir göstergesi olmuştur.
II. Abdülhamid Döneminde İnşa Edilmiş Olan Saat Kuleleri
İzmir Saat Kulesi: 1901 yılında II. Abdülhamid’in tahta çıkışının 25. yılı dolayısıyla, İzmir Valisi, Eski Sadrazamlardan Kıbrıslı Kamil Paşa ve Belediye Reisi Eşref Paşa tarafından yaptırılmıştır.
Niğde Saat Kulesi: Kale burcu üzerinden yükselen saat kulesi, Ziya Paşa tarafından 1866 tarihinde yaptırılmıştır. 1322(1904) tarihli Konya Salnamesi’nde, Niğde’deki eserler tek tek sayılırken “… müceddeden yapılmış bir saat kulesi” diyerek saat kulesinden de bahsedilir. Bu bilgiden kulenin yeniden yapıldığı yazılıdır.
Adana Saat Kulesi: Günümüzde Büyük Saat olarak bilinen kule, 1881 yılında Ziya Paşa’nın emri ile yapımına başlanmış, dönemin muvakkit ve gökbilimcisi Hacı Bekir Efendi tarafından tasarlanan yapının inşası 1882 yılında Adana Valisi Abidin Paşa döneminde bitirilmiştir.
Yozgat Saat Kulesi: 1897 yılında Tevfikizade Ahmet Bey’in belediye başkanlığı sırasında yaptırılmıştır. Mimarı Şakir Usta’dır.
Yozgat Hamidiye Saatli Çeşmesi: Çapanoğlu Camiinin doğusunda, çarşıya bakan yüzünde, hazireye bitişik olarak, II. Abdülhamid tarafından, 1901 tarihinde, tahta çıkışının 25. seneyi devriyesinde saatli çeşme diye yaptırılmıştır.
İzmit Saat Kulesi: İzmit Mutasarrıfı Musa Kazım Bey tarafından Sultan II. Abdülhamid’in tahta çıkışının 25. yıldönümü nedeniyle yaptırmıştır. Kulenin orta kat cephelerinde II. Abdülhamid’e ait tuğra yer alır.
Tokat Saat Kulesi: II. Abdülhamid’in tahta çıkışının 25. senesi anısına, Mutasarrıf Bekir Paşa’nın ve Belediye Reisi Enver Bey’in gayretleriyle 1902’de yaptırılmıştır.
Ankara Kalesi Saat Kulesi: Ankara Kalesi hisar kapısının sol burcu üzerine inşa edilmiş olan saat kulesi, kitabesine göre 1884 yılında, dönemin Ankara Valisi Sırrı Paşa tarafından yaptırılmıştır.
Bursa Saat Kulesi: Abdülaziz döneminde yaptırılan ve daha sonra yıkılan saat kulesinin yerine yaptırılmış olan Bursa Saat Kulesi, Osman Gazi ve Orhan Gazi Türbelerinin kuzeyinde bulunan Tophane Parkı içinde bulunmaktadır.
Vali Reşit Mümtaz Paşa ve Belediye Reisi Mehmet Emin Bey zamanında 2 Ağustos 1904’te yapımına başlanmış, finansmanı Hüdavendigar valiliği bütçesinden sağlanmıştır. II. Abdülhamid’in tahta çıkışının 29. yıldönümünde tamamlanması için vilayetçe karar verilmiş ve 31 Ağustos 1905 günü bitirilerek vali Reşit Mümtaz Paşa tarafından törenle açılmıştır.
Kulenin içerisinde duvarda asılı bir tabelada “19 Ağustos 1905 yılında Sultan Abdülhamit’in fermanı ile yaptırılmıştır.” yazmaktadır.
Dolmabahçe Saat Kulesi: 1842–1854 tarihleri arasında Abdülmecid tarafından yaptırıldığı ileri sürülsede, kulenin yapımına II. Abdülhamid’in emriyle 1890’da başlandığı ve 1894’de tamamlandığı bilinir.
Dolmabahçe Saat Kulesi’nin, Abdülaziz’in saltanatı döneminde inşasına başlanan ve sultanın tahttan indirilmesiyle yarım kalan Taşlık’taki Aziziye Camii’nden arta kalan taş malzemeyle inşa edildiği; mimarının Sarkis Balyan olduğu kaynaklarda geçmektedir.
Sultan II. Abdülhamid’in saltanatının ilk yirmi dört yılında yapılanların anlatıldığı bir yayın olan Tebrikname-i Milli’ye göre, “Dolmabağce’de sa’at kulesi inşası” II. Abdülhamid tarafıdan gerçekleştirilmiştir. Nitekim Yıldız Sarayı’ndan yazılan, Ser-katib-i Hazret-i Şehriyari Tahsin imzalı, 1895 tarihli bir yazıda, Dolmabahçe’de inşa edilen saat kulesinin inşa masraflarının bir milyon iki yüz on bin beş yüz elli kuruş tuttuğu; bunun Hazine-i Hassa-i Şahane’den karşılanacağı bildirilmiştir.
Yıldız/Hamidiye Saat Kulesi: Yıldız/Hamidiye Camii avlusunun köşesinde yer alan kulenin, güney kapısı ve tüm yönlerde bulunan pencere üzerlerinde yer alan kitabelerdeki ifadeye göre, 1892–1893 yılında II. Abdülhamid tarafından inşa ettirilmiştir.
Kulenin güney yönünde, camiye bakan kısmında bulunan kapının üstündeki kitabenin üzerinde II. Abdülhamid’in tuğrası bulunmaktadır.
Yıldız Hamidiye Saat Kulesi, Tebrik-name-i Milli’de, “Yıldız mevki-i alisinde Hamidiye Cami-i Şerifi’nin caddeye nazır olan havlisi/avlusu köşesine saat kulesi inşası” şeklinde ifade edilmiştir.
Hamidiye Etfal Hastanesi Saat Kulesi: Üzerindeki kitabesine göre 1897–98’de tamamlanan Hamidiye Etfal Hastanesi’nin bahçesinde bulunan ve II. Abdülhamid tarafından yaptırılmış olan mescitle bağlantılı saat kulesinin inşası 1907 yılındadır.
Çanakkale Saat Kulesi: İtalyan Konsolosluğu da yapan Vitalis Gaptirole isimli tüccar tarafından on bin altın ödenerek yapıldığı da söylenen kule, kitabesine göre 1896 tarihinde Çanakkale Sancak Beyi Cemil Paşa tarafından yaptırılmıştır.
Balıkesir Saat Kulesi: Saat kulesi ilk olarak 1827 yılında Balıkesir Mütesellimi Giridizade Mehmet Paşa tarafından inşa edilmiştir.
Bilecik Saat Kulesi: Giriş kapısı üzerindeki kitabesine göre, Sultan II. Abdülhamid zamanında 1907 yılında Ertuğrul Mutasarrıfı Musa Kazım Bey tarafından yaptırılmıştır.
Çankırı Saat Kulesi: Sultan II. Abdülhamid tarafından İnebolu yolu ile Çankırı’ya gönderilen kule, Sultan II. Abdülhamid’in 25. cülus yıldönümü kutlamaları çerçevesinde 1901 tarihinde yapılarak açılmıştır.
Çorum Saat Kulesi: Saat kulesi 1894 yılında, Beşiktaş Muhafızı Çorumlu Yedisekiz Hasan Paşa tarafından yaptırıldığı anlaşılmaktadır.
Elazığ Maden Saat Kulesi: Kitabesine göre saat kulesi, II. Abdülhamid’in zamanında h.1317/m.1899–1900 tarihinde Mutasarrıf Hayri Bey tarafından yaptırılmıştır.
Osmaniye Saat Kulesi: Yapım tarihi hakkında bilgi sahibi olamadığımız saat kulesi Eskiosmaniye’de yer almaktadır. Başbakanlık Arşivi’nde kaydı bulunan saat kulesi muhtemelen Sultan II. Abdülhamid’in 25. cülus yıldönümü kutlamaları çerçevesinde yapılmış olmalıdır.
Sinop Saat Kulesi: Saat kulesi, 1901 tarihinde Sultan II. Abdülhamid’in zamanında yaptırılmıştır.
SONUÇ
Osmanlı coğrafyasında yer alan ve batıdan esinlenerek yapılan saat kuleleri, dönemin mimari özelliklerini yansıtan bir kültürel unsuru olmasının yanında, esas olarak, hakimiyetin ve otoritenin önemli sembollerinden birisi olmuştur. Sultan II. Abdülhamid, bu yapılar vasıtasıyla taşrada hem otoritesini hissettirmiş, hem de halkının refahını ve iyi yaşamasını her zaman düşünen bir padişah olduğunu göstermeye çalışmıştır. II. Abdülhamid döneminde Osmanlı coğrafyasının hemen her köşesinde inşa edilen bu saat kuleleri genellikle padişahın cülus yıldönümlerinde açılmıştır. Ayrıca, padişaha hediye olarak kentin yöneticisi ya da halktan toplanan yardımlarla inşa edilen saat kuleleri de bulunmaktadır.
KAYNAKÇA
ACUN, Hakkı, “Saat Kulesi”, DİA, cilt: 35, İstanbul, 2008, s. 325–326.
ACUN, Hakkı, Osmanlı İmparatorluğu Saat Kuleleri, Atatürk Kültür Merkezi, Ankara, 2011.
BİÇİCİ, H. Kamil, “Geçmişten Günümüze Körfezin Parıldayan İncisi: İzmit Saat Kulesi”, Uluslararası Çoban Mustafa Paşa ve Kocaeli Tarihi — Kültürü Sempozyumu IV Bildirileri, Kocaeli, 2018, s. 587–593.
BİR, Atilla ve Mustafa KAÇAR, “Saat”, DİA, cilt: 35, İstanbul, 2008, s. 322–325.
DAVUN, “Banu, Zamanın Anıtsal Takipçileri: Ankara, Yenişehir, Sivrihisar ve Bursa Saat Kuleleri”, Safranbolu Saat Kulesi ve Zaman Ölçerler Sempozyumu, 21–22 Mayıs 2010, s. 343–354.
DERİNGİL, Selim, İktidarın Sembolleri ve İdeoloji, II. Abdülhamid Dönemi (1876–1909), Doğan Kitap, İstanbul, 2014.
DERİNGİL, Selim, Simgeden Millete II. Abdülhamid’den Mustafa Kemal’e Devlet ve Millet, İletişim Yayınları, İstanbul, 2019.
DUYMAZ, A. Şevki, II. Abdülhamid Dönemi İmar Faaliyetleri (Türkiye Örnekleri), Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Isparta, 2003.
DUYMAZ, A. Şevki, “Sultan II. Abdülhamid’in 25. Cülus Töreni Kapsamında Yer Alan Saat Kulesi Yapım Etkinlikleri”, Safranbolu Saat Kulesi ve Zaman Ölçerler Sempozyumu, 21–22 Mayıs 2010, s. 71–89.
EYİCE, Semavi, “Batılılaşma, Mimari”, DİA, İstanbul, 1992, s. 171–181.
GEORGEON, François, Sulltan Abdülhamid, İletişim Yayınları, çev. Ali Berktay, İstanbul, 2018.
GÜNTAN, Çağrı, II. Abdülhamid Döneminde İmparatorluk İmajının Kamu Yapıları Aracılığı ile Osmanlı Kentine Yansıtılması, Yıldız Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007.
KAHRAMAN, Seyit Ali, Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi: Podgoriçe, İştib, Vidin, Peçoy, Budin, Üstürgon (Estergon), Ciğerdelen, Macaristan, Öziçe, Taşlıca, Dobra-Venedik, Mostar, Kanije, 6. Kitap — 2. Cilt, YKY, İstanbul, 2017, s. 499.
KAHRAMAN, Seyit Ali ve Yücel DAĞLI, Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi: Konya, Kayseri, Antakya, Şam, Urfa, Maraş, Sivas, Gazze, Sofya, Edirne, 3. Kitap — 2. Cilt, YKY, İstanbul, 2012, s. 504.
ÖZBEK, Nadir, Osmanlı İmparatorluğu’nda Sosyal Devlet, Siyaset, İktidar ve Meşruiyet 1876–1914, İletişim Yayınları, İstanbul, 2016.
UZUN, Efkan, “Yeni Arşiv Belgeleri Işığında Niğde Saat Kulesi”, Osmanlı Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, cilt: 5, sayı: 9, Ekim, 2019, s. 119–130.
ÜÇSU, Kaan, “İmparatorluğun Başkentinde Değişim Sembolü Olarak Kule, Cephe ve Meydan Saatleri”, I. Türkiye Lisansüstü Çalışmaları Kongresi Bildiriler Kitabı, İstanbul, 2013, s. 143–150.
YAZICI, Nurcan, “Teshil-i Muamelat İçin Saat: II. Abdülhamid Dönemi’nde İstanbul’da Yapılması Düşünülen ve Yapılan Saat Kuleleri”, Safranbolu Saat Kulesi ve Zaman Ölçerler Sempozyumu, 21–22 Mayıs 2010, s. 97–120.
