“Bursa ve Uludağ” İsimli Seyahat Rehberi (1928)

İlk örnekleri Avrupa’da XIX. yüzyılın ilk yarısından itibaren basılmaya başlamış olan gezi rehberleri ve seyahatnameler aynı yazında türünde olmalarına rağmen içerik yönünden birbirinden farklıdırlar. Gezi rehberleri yazarı, amacı, üslubu ve içeriği yönünden seyahatnamelerden ayrılır. Gezi rehberleri, seyahate çıkma düşüncesinde olanlara yolculuk öncesinde hazırlık ve yolculuk süresince ulaşım koşulları, seyahat rotaları, konaklama imkanları, yemekler, fiyatlar gibi konularda yardımcı olması amacıyla hazırlanmıştır. Seyahatnamelerden farklı olarak, gezi rehberlerinde verilen bilgiler, hikayeci anlatımdan ziyade detaylı ve açık bir biçimde sunulmuştur.

Bursa şehri için yazılan seyahat rehberlerini ise genellikle XIX. yüzyıl sonralarından itibaren rastlamaktayız. Bu dönemden itibaren yazılmış olan seyahat rehberlerinden bazıları şunlardır;

• Bursa Tarihi Kılavuzu, Abdülkadir Kadri, Bursa Vilayet Matbaası, 1327: Bursa’da Askeri Rüşdiye’de Tarih öğretmenliği yapan Abdülkadir Kadri, Bursa’yı tanıtmak amacıyla bu kitabı iki cilt halinde kaleme almış, ne yazık ki, Bursa tarihi eserlerin yer aldığı ikinci cilt kaybolmuştur. Kitap, Osmanlılar ve Bursa tarihi hakkında bilgiler vermektedir.
• Bursa Rehberi, Abdülkadir Kadri. Bursa Muin-i Hilal Matbaası, 1329: 1912 yılında basılan ve Bursa hakkında yazılmış ilk rehber olması, dönemin Bursası ve ticari yaşamı hakkında bilgiler içermesi açısından önem taşımaktadır.
• Musavver Rehber-i Seyyahin Bursa ve Civarı, 1903: Matbaa-ı Ahmed İhsan ve Şürekası’nda basılan “Musavver Rehber-i Seyyahin Bursa ve Civarı” başlıklı seyahat rehberi, yabancı gezginler de düşünülerek Türkçe-Fransızca olarak hazırlanmıştır. Eserin yazarı belli değildir. Kitabın Fransızca kısmı daha kapsamlı tutulmuştur.
• Bursa ve Uludağ, Doktor Osman Şevki, 1928: Doktor Osman Şevki Bey tarafından hazırlanan seyahat rehberi, seyyahlara 1920’li yıllardaki Bursa şehri ve Uludağ hakkında kapsamlı ve doyurucu bilgiler vermektedir.
• Ayrıca, 1522 yılında Lami Çelebi tarafından yazılmış seyahat rehberi niteliğinde bir eser de bulunmaktadır. 1472 yılında Bursa’da doğmuş olan divan şairi Lamii Çelebi’nin, Kanuni Sultan Süleyman’ın Bursa’yı ziyarete geleceğini duyması üzerine kendisine hediye etmek amacıyla yazdığı şiirlerden meydana gelmektedir. Lamii Çelebi, 16. yüzyıl Bursa gezi rehberi niteliğinde sayılan bu eserinde, Bursa’nın güzelliklerini kaleme almış, gezilip görülecek yerlerini ve önemli kişilerini betimlemiştir. Uludağ, vadiler, camiler, türbeler ve kaplıcaların yanı sıra Bursa’da metfun padişahlar ve hatta müezzinler de şiirlere konu olmuştur.

“Bursa ve Uludağ” İsimli Seyahat Rehberi

1928 yılında Türk Seyyahin Cemiyeti tarafından Osmanlıca olarak neşredilmiş olan bu eser Bursa’yı tanıtım amacıyla yazılmıştır. Osman Şevki Bey, kitabın önsözünde, eserinin planını Galatasaray Muallimlerinden Fransız Ernest Mamburi’nin “İstanbul Rehber-i Seyyahın” adlı eserinden örnek yazdığını belirtmektedir.

Yazar, İstanbul’a altı saat mesafede bulunan Bursa şehri hakkında sayısız yayınların olduğunu dile getirmesine rağmen, şimdiye kadar işe yarar doğru bir kitap yazılamadığı düşüncesindedir. Bu sebeple, Bursa şehri için bir rehber kitabı yazmak istemiştir. Bunun yanında bir diğer sebebi ise, Bursa’yı seyyahlara yeterli derecede tanıtacak ciddi bir rehberin olmayışıdır:

“Türk Seyyahin Cem’iyeti birkaç seneden beri Burusa seyahatleri tertib etmek, İstanbul’a kadar gelen ecnebi seyyahlarını Burusa’ya dahi götürmek arzu etmektedir ve bu hususta cidden çalışmaktadır. Fakat Burusa’yı seyyahlara kafi derecede tanıtacak ciddi bir rehber olmadıktan sonra bu seyahatlere imkan bulunamazdı. Halbuki dünyanın her tarafından toplaşıp İstanbul’a kadar gelen seyyahların Burusa’yı görmeden uzaklaşmaları, onların Türkiye ve Türkler hakkında tam bir istifadelerini te’min edemez. İstanbul mevki itibarıyla şübhesiz dünyanın güzel bir şehridir; fakat ötesinde berisinde Bizans çemberi ile muhat olan İstanbul, bütün ecnebi eserlerden ari olarak Türklüğü idafe edemez. Türklüğü hiçbir tesire tabi olmadan mütala’a etmek için Burusa en güzel bir şehirdir ve Burusa tamamıyla bir Türk eseridir. Binaenaleyh onu asri düşüncelere muvafık olarak tanıtmak için böyle bir eser yazmak lazımdı.”

“Bursa ve Uludağ” isimli seyahat rehberi, dört kısımdan oluşmaktadır. Rehberin birinci kısmında, Bursa’ya niçin gidilir, İstanbul’dan Bursa’ya nasıl gidilir sorularına yanıt verdikten sonra, Bursa’nın tarihi ve coğrafi özellikleri hakkında da bilgi vermiştir. Ayrıca bu kısım içinde yer alan faydalı bilgiler bölümünde ulaşım araçları, ölçü birimleri, bayramlar, din ve mezhepler, hicri ve mali senelerin miladi yıla çevrilmesi gibi konularda da bilgiler vermiştir.

İkinci kısımda ise Bursa’ya gelecek olan seyyahlar için, dört saatlik, yarım günlük ve en az üç günlük gezi programları hazırlamıştır.

Üçüncü kısımda, Bursa’da yer alan camiler, türbeler, hanlar, çarşılar, kaplıcalar, müzeler gibi gezilip görülecek yerler hakkında detaylı bilgiler verilmiştir.

Eserin dördüncü kısmında ise Uludağ hakkında bilgiler verilmiştir.

Eserin İncelemesi

Birinci kısım: Bursa’ya Niçin Gidilir, İstanbul’dan Bursa’ya Nasıl Gidilir, Coğrafi Özet, Tarihi Özet, Faydalı Bilgiler

Bursa’ya Niçin Gidilir: Bursa hakkında yüzeysel bilgiler verilmiştir. Bursa şehrinin imar durumundan, otellerinden, eğlence ve gece hayatından yüzeysel bahsedilerek, şehrin bu açıdan yetersiz olduğu, buna rağmen birçok kişi tarafından İstanbul’a tercih edildiğini de söylemektedir. Yazar ayrıca, Türk şehirleri hakkında fikir edinmek isteyenler gezginler için Bursa şehrinin güzel bir araştırma sahası olduğunu söylemektedir.

İstanbul’dan Bursa’ya Nasıl Gidilir: Yazar, İstanbul’dan Bursa’ya gitmek için öncelikle Mudanya’ya gidilmesini gerektiğini söylemektedir. İstanbul’dan Mudanya’ya deniz yolunu kullanarak gidildiğini söyleyen yazar, Mudanya’dan Bursa’ya ulaşmak için ise tren yolculuğunu tavsiye etmektedir. Bunun yanında Mudanya’dan Bursa’ya giden otomobil ve kamyonetler hakkında da bilgiler vermiştir.

Coğrafi Özet: Eserin bu bölümünde, Bursa’nın nüfusu, konumu, coğrafi özellikleri, iklimi, denize olan yakınlığı, ovası gibi hususlarda açıklayıcı bilgiler verilmiştir.

Tarihi Özet: Bursa’nın tarihte bilinen en eski isminden ve şehrin çeşitli kuruluş hikayelerinden bahsedilerek, kuruluşundan 1922 yılına kadarki tarihi hakkında bilgi verilmiştir.

Faydalı Bilgiler: Şehirdeki ulaşım araçları ve fiyat tarifeleri, hicri ve mali senelerin miladi yıla çevrilmesi, ağırlık ve uzunluk ölçüleri, din ve mezhepler ve çeşitli bayramlar hakkında bilgiler verilmektedir.

İkinci Kısım: Programlardan Yararlanma Şekli, Çeşitli Gezi Programları

Osman Şevki Uludağ, seyyahlar için üç farklı program hazırladığı belirtir. Bursa şehrini bilmeyenler ve şehir rehberi bulamayanlar için bu programları takip etmelerinin faydalı olacağını söylemektedir. Ayrıca kitabın tamamının okunmasıyla seyyahların kendi isteklerine göre de programlar düzenleyebileceği belirtmektedir.

Dört Saatlik Gezi Programı: Sabahleyin İstanbul’dan hareket edip dört saat Bursa’da kaldıktan sonra gece İstanbul’a geri dönmek isteyen ve şehri araba veya otomobil ile ziyaret edecek olan gezginlere yönelik hazırlanmıştır. Programda yer alan seyahat noktaları ise şunlardır: Yeşil Cami, Yeşil Türbe, Dokumacılık Şirketi, Ulu Cami, Tophane Meydanı, Kükürtlü Kaplıca, Çekirge Palas ve Hüdavendigar Camii.

Yarım Günlük Gezi Programı: Sabahleyin İstanbul’dan hareket edip Bursa’da bir gece kaldıktan sonra ertesi gün sabahleyin İstanbul’a geri dönmek isteyen ve aynı şekilde şehri araba veya otomobil ile ziyaret edecek olan gezginler içindir. Bu programda yer alan seyahat noktaları ise şunlardır: Yeşil Cami, Yeşil Türbe, Dokumacılık Şirketi, Türk Ocağı, Ulu Cami, Kapalı Çarşı, Tophane Meydanı, Kükürtlü Kaplıca, Eski Kaplıca ve Hüdavendigar Camii.

En Az Üç Günlük Gezi Programı: Bursa’da en az üç gün kalacak olan gezginlere yönelik hazırlanmıştır. Programın birinci gününde yer alan seyahat noktaları: Türk Ocağı, Yeşil Cami, Yeşil Türbe, İpek Mensucat Fabrikası, Ulu Cami ve Setbaşı. İkinci günün seyahat noktaları: Yıldırım Cami, Bıçakçılar, Kapalı Çarşı, Muradiye Cami ve türbeleri, Kükürtlü Kaplıca ve Çekirge Palas Kaplıcası. Programın son gününde yer alan seyahat noktaları ise, Tophane, Müze ve Türk Ocağı.

Üçüncü Kısım: Anıtlar, Gidilecek Yerler, Sanayi, Ticaret

Osman Şevki Uludağ, bu bölümde, gezi programlarındaki seyahat noktaları ve bunların dışında kalan diğer noktalar hakkında açıklayıcı bilgiler vermektedir. Yazarımız, Bursa’ya gelen seyyahların şehri gezme konusunda sorun yaşamamaları için yol tarifi de vermeyi ihmal etmemiştir. Bu kısımda yer alan seyahat noktaları ise şunlardır:

Meydanlar, Mesireler ve Manzaralar: Hürriyet Meydanı, Hükümet Meydanı, Tophane, Atıcılar, Pınarbaşı, Temenye, Acemler, Gökdere, Akçağlayan, Uludağ, Kükürtlü Bahçe, Kaplıcalar ve Bursa Ovası.

Camiler: Şehadet Cami, Orhan Cami, Ulucami, Hüdavendigar Cami, Yıldırım Cami, Muradiye Cami ve Yeşil Cami.

Türbeler: Osmancık Türbesi ve Orhan Türbesi, Murad Hüdavendigar Türbesi, Muradiye Türbesi, Sultan Cem Türbesi, Devletşah Hatun Türbesi, Yıldırım Türbesi ve Yeşil Türbe.

Mezarlıklar: Emirsultan Mezarlığı, Deveciler Mezarlığı, Pınarbaşı Mezarlığı.

Müzeler: Eski Eserler Müzesi ve Sıhhiye Müzesi.

Kaleler ve Hisarlar: Balaban Kulesi

Köşkler ve Saraylar: Cumhurbaşkanlığı Köşkü ve Cumhuriyet Köşkü.

Mektepler: Bursa’da bulunan mekteplerin sayıları ve bu mekteplerde eğitim gören öğrencilerin sayıları hakkında bilgiler verilmektedir.

Kütüphaneler: Ulucami Kütüphanesi, İnebey Kütüphanesi, Orhan Kütüphanesi, Eşrefzade Kütüphanesi ve Türk Ocağı Kütüphanesi.

Hastahaneler: Ahmed Vefik Paşa Hastanesi ve Darü’t-Tıp.

Çarşılar ve Pazarlar: Kapalı Çarşı, Sipahi Pazarı, Kayagan Çarşısı, Pazar Yeri, Yahudiler Çarşısı, Tahtakale, Zahire Borsası ve Koza Borsası.

Ticaret: Tarım ürünlerinin üretim ve ihracat oranları hakkında bilgiler verilmiştir.

Mahalli Sanatlar: Bursa’ya özgü ve gelişmiş olan havluculuk, bıçakçılık, semercilik, küfecilik, şapkacılık gibi sanatlardan bahsedilmektedir.

Hanlar: Koza Hanı, Eski İpek Hanı, Pirinç Hanı, Emir Hanı ve Fidan Hanı.

Fabrikalar: İpek fabrikaları ve dokuma fabrikalarında bahsedilmiştir. Bursa’da yer alan şirketlerden bazıları ise şunlardır; Milli Mensucat Şirketi, Çağlayan Fabrikası ve Dokumacılık Türk Anonim Şirketi.

Kulüp ve Cemiyetler: Türk Ocağı, Hilal-i Ahmer Cemiyeti, Himaye-i Etfal Cemiyeti, Halk Fırkası ve Spor Kulübü.

Bursa’da Meydana Gelen Olaylar ve Günler: Bursa şehrini etkileyen veya Bursa şehri şehri için önem teşkil eden olaylar kronolojik şekilde verilmiştir.

Kaplıcalar: Bademli Bahçe Bölgesi, Yeni Kaplıca, Kaynarca, Kara Mustafa, Kükürtlü Kaplıcaları, Çekirge Bölgesi, Eski Kaplıca, Çekirge Hamamı, Hüsnügüzel, Çekirge Palas ve Gönlüferah. Ayrıca kaplıcalar hakkında gezginlere tavsiyeler de verilmiştir.

Dördüncü Kısım: Uludağ

Osman Şevki Uludağ, Coğrafya Encümeni üyesi iken ilmi araştırma için Milli Müdafaa Vekaleti adına Keşiş dağına tırmanışı gerçekleştirmiştir. Bu tırmanış sırasında Uludağ hakkında yapmış olduğu incelemelerden faydalanarak bu bölümü yazmıştır:

“Mamafih gerek ecnebi muharrirler, gerekse Türkler tarafından verilen malumatın kaffesi bariz hatalardan kurtulamamışlardır. Biz bu hataları mümkin mertebe tashih ederek, Uludağ hakkında yaptığımız tetkikattan bil-istifade en doğru malumat derç edebildik, kanaatindeyiz.”

Uludağ’ın nasıl gezilmesi gerektiği hakkında bilgiler vermiş olan Osman Şevki, Bursa şehri için hazırlamış olduğu gezi programlarının bir benzerini de Uludağ için hazırlamıştır. Hazırlanmış olan beş program şöyledir: Bir günlük Uludağ seyahati, dağın jeolojik yapısını ve ormanlarını görmek için program, tarihi yerleri görmek için hazırlanmış olan program, Uludağ’ın güney eğimi ve Keşiş Dağı Maden Suyu’nun kaynağını ziyaret programı ve son olarak Bursa Ovası manzaralı Uludağ gezi programı.

Osman Şevki Uludağ, ayrıca Uludağ’ın tarihi, meteoroloji, jeolojik yapısı, madenleri, ormanları, bitki örtüsü, suları, köyleri, ziraat faaliyetleri, doğal güzellikleri ve bu bölgede yer alan sağlık kurumları hakkında bilgiler vermektedir.

KAYNAKÇA

Hasan Basri Öcalan, “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Bursa Şehir Kitapları”, Osmanlı Modernleşmesi ve Bursa, ed. Cafer Çiftçi, Bursa Osmangazi Belediyesi Yayınları, Bursa, Haziran 2009.

Abdülkadir Kadri, Bursa Rehberi, haz. Mehmet Fatih Birgül, Bursa İl Özel İdaresi, Sistem Ofset, Ankara, 2009.

Musavver Rehber-i Seyyahin Bursa ve Civarı, haz. Kahraman Bostancı, Altınpost Yayınları, Balıkesir, Ağustos 2012.

Doktor Osman Şevki, Bursa ve Uludağ, haz. Mehmet Fatih Birgül, Bursa İl Özel İdaresi, Ankara, 2009.

Tuba Durmuş, Lamii’nin Kaleminden 16. Yüzyıl Bursa Gezi Rehberi, Bursa Kültür A.Ş., Bursa, 2016.